وضعیت فرهنگی و و اجتماعی

آنچه مسلم است کردها از قدیمی ترین نژاد آریایی ها هستند . همانطوریکه در کتاب کارنامه ایرانیان در عصر اشکانیان جلد دوم آمده است مستشرقین و مورخین می نویسند که کردها یکی از شریف ترین و باستانی ترین آریاییهای ایران شمرده میشوند و ممکن است آریاییها که در یکهزار و هشتصد سال پیش از میلاد در بابل حکومت نموده و به نام کاسو یا کاسیت در تاریخ معروف شده اند نیاکان کردهای امروزی باشند .

دین مردم شهرستا ن سقز اسلام و پیرو مذهب تسنن "امام شافعی " میباشند . وجود علمای فاضل - دانشمند متدین و متعهد نویسندگان و شعرای عارف و نامی ، فرهنگیان و هنرمندانی خلاق و مبتکر و توانا در تمامی زمینه ها این شهرستان را از قدیم الایام به صورت یک کانون فرهنگی - علمی در آورده است و در یک جمله میتوان گفت سقز در بین شهرهای کردنشین از این نظر بیشتر مورد توجه بوده است .

موقعیت جغرافیایی

شهرستان سقز از نظر جغرافیایی در فاصله بین 45درجه و 51 دقیقه و 46درجه و 54دقیقه طول شرقی و 35درجه و 46 دقیقه و 36درجه و 28 دقیقه عرض شمالی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است .

مساحت : 4370 کیلومتر مربع

بخشداریها و دهستانها

شهرستان سقز دارای سه بخش به نامهای مرکزی ، زیویه و سرشیو میباشد

1- بخش مرکزی شامل دهستانهای :

• میرده به مرکزیت روستای میرده
• ترجان به مرکزیت روستای قهرآباد سفلی
• تموغه به مرکزیت روستای تموغه
• سرا به مرکزیت روستای سرا

2- بخش سرشیو شامل دهستانهای :

• چهل چشمه غربی به مرکزیت دگاگاه
• ذوالفقار به مرکزیت حسن سالاران

3- بخش زیویه شامل دهستانهای :

• امام به مرکزیت روستای سنته
• تیلکو به مرکزیت روستای ایرانخواه
• خورخوره به مرکزیت روستای خورخوره
• صاحب به مرکزیت صاحب

سقز واژه و وتاریخ

درباره ی شهر سقز از نظر تاریخی عقاید و نظرات گوناگونی از مورخین و نویسندگان مختلف وجود دارد که بعضی از این نظرات علمی و با سندیت تاریخی و قابل قبول ترند و برخی نیز هیچگونه پایه ی علمی و عقلی و تاریخی ندارند.

در این جا برای رعایت اختصار و به خاطر گسترده نشدن حجم نوشته برای رد نظریات غیر منطقی از بحث در مورد آنها خودداری می شود و به چند نظریه از دسته اول بسنده می شود.

آن چه از بیشتر دست نوشته ها و کتب تاریخی  بر می آید،این است که سقز نام خود را از "سکاییان" یا "سکه" آنچنان که در بیشتر نوشته های آشوری نامیده شده اند گرفته است.

زمانی که سکاییان در جنوب دریاچه ی ارومیه در ناحیه ی ماننا مستقر بودند سقز پایتخت آنان بوده است.آقای"جلیل ضیاپور" در "مادها و بنیان گذاری نخستین پادشاهی در غرب ایران" ایزیرتو را همین سقز کنونی می داند،وی در ادامه دلیل آن را وجود دو قلعه از هفت قلعه ای که "نابورشاروسو" سردار آشوری در زمان"آشوربانیپال" نام برده است،در حوالی سقز می داند؛1- قلعه ی زیویه 2- قلعه ی ورمیاته.

"ژاک دومورگان" در جغرافیای غرب می نویسد که:سقز شهری قدیمی و کوچک است که سابق دارای استحکامات و برج و بارو بوده همچنین"دیاکنوف" در تاریخ ماد سقز را ناحیه ی فرعی (ب) از ناحیه (3) از دوازده منطقه ای که بر اساس خط آب تقسیم بندی کرده می داند یعنی جنوب دریاچه ی ارومیه.

برخی دیگر معتقدند که واژه ی سقز برگرفته از نام"سیاکسار" یکی از پادشاهان مادی است که یونانیان او را "سیاکس" خوانده اند."عبدالحسین زرین کوب" در (روزگاران 1378) می نویسد که بقایای طوایف مختلف بومی و مهاجر قبل از ورود آریایی ها در نواحی سقز کنونی مستقر بوده اند و اتحادیه ی مانای را به وجود آورده بودند که آنچه به نام گنجینه ی زیویه در نزدیکی سقز در این اواخر به دست باستان شناسان بدست آمد نشانگر فرهنگ و هنر آنان می باشد؛در برخی منابع دیگر هم آمده که اقوام "لولوی" و " زامودها" نیز که جزو تمدن "مانایی" هستند،محل سکونت اصلی آنان اطراف سقز بوده است.

"آندره گدار" مرکز تمدن "مانا" را در تپه ی "کاپلانتو"(قپلانتو) در جنوب سقز می دانست و "دیاکنوف" هم معتقد است که این مرکزیت در شمال غربی "مانا" یعنی ناحیه ای بین بوکان و سقز.با توجه به اینکه دست نوشته ها و آثار مکتوب از مادها و اقوام اولیه این ناحیه تا به حال به دست نیامده و با توجه به حجم و گوناگونی فرضیات در این باره ادامه ی بحث را به دست صاحبان فن می سپاریم باشد که با تلاش و کوشش فراوان چراغ راه تاریک تاریخ این مرز و بوم را بیفروزند.

در باره ی تاریخ نه چندان دور سقز یعنی حوالی سال 1310 یکی از تاریخ نویسان به نام (وقایع نگار کردستانی) سقز را یکی از بلوکات هفده گانه ی کردستان می داند که در بین شمال و غرب با سنندج بیست و چهار فرسنگ(هر فرسنگ معادل 6 کیلومتر) فاصله داشته و یک قصبه و سیصد و شصت روستا را شامل می شده،همچنین او سقز را نزدیک به هزار و دویست و بیست و چهار خانوار تخمین زده است و جمعیت آن را سی و چهار هزار و بیست و چهار نفر سرشماری کرده است.

این شهر در آن زمان دارای سه حمام،ده مسجد،یک بازار و سه کاروان سرای معتبر بوده و عمارت با شکوه و پررونقی داشته که دارای اندرونی و بیرونی وسیعی بوده است،همچنین باغها و چشمه های فراوان و مردمی بافرهنگ داشته است.میزان مالیاتی را که این شهر باید می پرداخته حدود شش هزار و سیصد و پنج تومان بوده.بلوک کرفتو که یکی از بلوکهای هفده گانه بوده با جمعیتی نزدیک به هزار و ششصد نفر خود جزئی از بلوک سقز به شمار می رفته است.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان سقز در شمال استان کردستان واقع شده و دومین شهر این استان می باشد.

با وسعتی حدود 4444 کیلومتر مربع در شمال غرب،شمال و شمال شرق به ترتیب با شهرهای بوکان،شاهین دژ و تکاب(استان آذربایجان غربی)هم مرز می باشد،در شرق با دیواندره و در جنوب با مریوان مرز مشترک دارد،همچنین در حاشیه ی جنوب غربی به کردستان عراق چسبیده است و در غرب با شهر بانه همسایه است.

این شهر در "46 درجه و 17 دقیقه"طول جغرافیایی و "36 درجه و 14 دقیقه" عرض جغرافیایی از خط استوا واقع شده است.ارتفاع آن از سطح دریا 1476 متر است و نسبت به تهران "25 درجه و 27 دقیقه"طول غربی فاصله دارد.در ناحیه ای کوهستانی و مرتفع بین ارتفاعات نامنظم سلسله جبال زاگرس واقع شده،در جنوب این شهر کوههای "هیجانان" و در غرب آن کوههای "ملقرنی" گسترده اند.

"کوه بنفشه"با ارتفاع 2370 متر،"کوه گارین" با ارتفاع 2167 متر و "چهل چشمه" با 3137 متر،از مرتفعات مهم آن است.این کوهها در دوران اول همزمان با کوههای زاگرس،البرز و کپه داغ در خراسان به وجود آمده اند.با توجه به نقشه ی پوشش گیاهی ایران سال 1371 (مقیاس 1:9000000) این ناحیه دارای مراتع درجه یک و متوسط است.

مراتع درجه یک آن را در مناطق "خورخوره" و "سرشیو" می توان مشاهده کرد اما به دلیل عدم استفاده از سدها و آب بندیهای کافی و مناسب بر روی رودها و نهرها و عدم انجام اصولی و بموقع طرح های حفظ مرتع، مراتع این شهر به تدریج روبه کاهش است.هرچند که تقلیل نزولات جوی و متعاقب آن افزایش گرمای عمومی کره ی زمین هم مزید بر علت شده است.از نظر پوشش گیاهی دارای240000 هکتار مرتع،7000 هکتار جنگل و 188000 هزار هکتار زمین کشاورزی(20000 هکتار را زمینهای آبی و 168000 هکتار را زمینهای دیم تشکیل می دهند،آمار 83 جهاد کشاورزی و منابع طبیعی شهر سقز).وجود منابع آبی روزمینی و زیرزمینی از خصوصیات بارز هر منطقه می باشد.شهرستان سقز نیز از این نعمت بی بهره نبوده و دارای نزولات جوی مناسب(حدود 400 میلیمتر تا 700 میلیمتر) در حد وسط بارش جهانی قرار دارد.

همچنین از دیرباز دارای چشمه ها و سرچشمه های پرآب و رودهای کوچک و بزرگ زیادی بوده است که از آن میان به چند رودخانه ی قابل توجه اشاره می شود:

1-   رود جغه تو(زرینه رود-زیرین چوم):این رود از کوههای چهل چشمه در جنوب شرقی سقز از سرچشمه های کوههای"قادرکژیاو"،"دوبرا"،"سلطان آغزتو" و "شاخه ره شه" و ... منشا می گیرد و پس از گذشتن از خاک سقز در نزدیکی میاندوآب به رودخانه ی "تتهو" می پیوندد و با مسیر شمالی به دریاچه ی ارومیه (طسوج،چی چست) می ریزد.طول این رود حدود 249 کیلومتر است.

2-   رود خورخوره:از کوههای چهل چشمه سرچشمه گرفته و همراه با رودهای کوچکتری مانند"ئیراب"،"ره‌غجه‌ر"،"زایر" و "پیرسلیمان" پس از طی مسافتی در نزدیکی روستای "قشلاق-رضا" به رودخانه ی جغه‌تو می ریزد.

3-   رود سقز (چه‌می سه‌قز):از "گردنه ی خان" در نزدیکی بانه سرچشمه می گیرد.سرچشمه های اصلی آن از کوههای "هه‌واره‌-به‌رزن" 2260 متر(دوسه‌ره‌) و (به‌رده‌سیر) با نام رود "میرگه‌نه‌خشینه‌" طی طریق می کند و سپس با عبور از آن منطقه به نام رود "شیخ چوپان" به اطراف سقز می رسد و از آن به بعد با نام "رود بزرگ سقز" شناخته می شود و در نهایت در نزدیکی روستای "داش آڵوجه‌" به رودخانه ی "جغه تو" می ریزد.

از شاخه های پیوندی "چه م سقز" می توان به:

الف- رود خان از کوههای گرده(2630) غه زب(2160)

ب- رود آلتون از کوه استاد مصطفی (2251 متر) اشاره نمود.

    4- رود تتهو (سیمینه رود): از ارتفاعات "گورک" و از سرچشمه های کوه های "کابری" (2417 متر) " خه‌سره‌ وقالات" و "دوسه‌ره‌"(2156 متر) منشا می گیرد و در نهایت به دریاچه ی ارومیه می ریزد.